شانکر سیتوسپورایی درختان (بیماری قارچی)

شانکر سیتوسپورایی یا قارچی بسته به شدت بیماری باعث خشک شدن قسمتی و یا تمام درخت می ­شوند.خسارت بیماری از ۱۰ تا ۷۵ درصد در باغات جوان مشاهده شده است. ایجاد شانکر و ترشح صمغ سبب مرگ جوانه­‌ ها و گل­ ها نیز می ­شود که معمولاً عملکرد محصول را بین ۱۰ تا ۲۰ درصد و در مواردی تا ۸۰ درصد کاهش می ­دهد.

بیماری شانکر سیتوسپورایی درختان

شانکر بیماری است که در اغلب گیاهان اعم از درختی، علوفه‌ای، زینتی و غیره به وجود می‌آید. این بیماری توسط عوامل بیماری­ زای مختلفی از جمله قارچ ­ها و باکتری­ ها ایجاد می‌ شود که هر کدام دارای چندین گونه، زیرگونه و واریته هستند که اغلب به درختان میوه هسته‌ دار حمله می‌ کنند.

اصطلاح شانکر به زخم­ های سطحی یا عمیقی اطلاق می­ شود که معمولاً توسط عوامل بیماری ­زا روی قسمت­ های چوبی گیاهان به خصوص درختان ایجاد می شود. این بیماری سبب ایجاد شانکر و زخم روی انشعابات فرعی و تنه اصلی درخت می ­شود.

شانکر درختان جوان را از بین می­ برد و موجب کاهش عملکرد و حتی مرگ درختان مسن­تر می­ شود. خسارت بیماری از ۱۰ تا ۷۵ درصد در باغات جوان مشاهده شده است. ایجاد شانکر و ترشح صمغ سبب مرگ جوانه­‌ ها و گل­ ها نیز می ­شود که معمولاً عملکرد محصول را بین ۱۰ تا ۲۰ درصد و در مواردی تا ۸۰ درصد کاهش می ­دهد.

حمله عامل بیماری­ زا به برگ ­ها و میوه­ ها سبب ضعف عمومی درخت و کاهش توسعه ریشه ­ها می­ شود. از آنجایی که این بیماری گیاهی به درختان میوه و باغات حمله می­ کند، کنترل آن اهمیت زیادی دارد زیرا به راحتی می ­تواند سطح زیر کشت وسیعی را تا مرز نابودی پیش ببرد.

بیماری شانکر سیتوسپورایی (شانکر قارچی) درختان

گونه ­های قارچ Cytospora باعث بیماری شانکر قارچی روی تنه یا شاخه ­های درختان مثمر و غیرمثمر می­ شوند. بسته به شدت بیماری باعث خشک شدن قسمتی و یا تمام درخت می ­شوند. بیمارگر با ایجاد آلودگی در پوست درخت باعث ایجاد شانکر روی تنه درخت میی شود که با فرا گرفتن دور تنه منجر به خشک شدن قسمت­ های بالایی آن می­ گردد.

شناسایی و کنترل بیماری شانکر سیتوسپورایی اهمیت ویژه­ ای دارد، زیرا در شرایط خشکسالی و تنش ­ها، توسعه ­ی آن بسیار شدید است. گونه ­های مختلف عامل این بیماری اغلب دارای سیکل بیماری، علائم و روش ­های کنترل مشابه هستند.

آلودگی روی درختان در سنین مختلف اتفاق می ­افتد، اما میزان خسارت در درختان جوان بیشتر است. با مدیریت صحیح بیماری می­توان از بروز و توسعه ­ی آن پیشگیری و یا خسارت آن را در شرایط خشکسالی کاهش داد. عامل بیماری اولین بار در سال ۱۳۲۵ در کرج و سپس در سال ۱۳۵۵ در اصفهان از روی درختان زردآلو و گیلاس جمع ­آوری شد و در سال ۱۳۵۸ تاکسونومی، زیست ­شناسی و دامنه میزبانی آن مورد بررسی قرارگرفت. شانکر سیتوسپورایی در تمام جهان شیوع داشته و بیش از ۷۰ گونه از درختان مثمر و غیرمثمر را آلوده می ­نماید.

علائم و نشانه ­های بیماری شانکر سیتوسپورایی (شانکر قارچی)

شانکر سیتوسپورایی روی درختان همراه با تراوش صمغ نیست. قارچ ­ها پوست خارجی شاخه­ ها را از بین می برند و سرانجام با فرا گرفتن دور شاخه منجر به خشکیدگی شاخه می شوند. بیمارگر از طریق زخم­ های ایجاد شده توسط سرمازدگی، هرس و صدمات مکانیکی ایجاد شده توسط ادوات کشاورزی و وسایل سم­پاشی وارد پوست درخت می ­شود. سلول ­های خسارت دیده غذای مورد نیاز برای تندش و رویش اسپورهای قارچ را فراهم می ­آورند.

حدود ۳۰- ۱۵ روز پس از ورود قارچ به بافت گیاهی، بسته به شرایط محیطی و وضعیت رشد درخت و موقعیت استقرار قارچ، شانکرها تشکیل و در قسمت مرکزی گیاه، اندام های بارده غیر جنسی قارچ به وفور دیده می­ شوند. عامل بیماری در تنه و شاخه­ های قطور درختان از محل هرس شاخه­ ها وارد شده و با وجود گسترش کندتر بیماری در این بافت­ ها با گذشت زمان شانکر های وسیعی ایجاد می کند.

جنس­ ها و گونه­ های مختلفی از قارچ­ ها در دنیا موجب ایجاد شانکر و بافت مردگی در شاخه­ ها و تنه درختان می­ شوند که از مهم ­ترین آن­ها می­توان به قارچ ­های تیره والزاسه شامل جنس سیتوسپورا و تیره بوتریوسفریاسه شامل جنس دیپلودیا اشاره کرد که از عوامل اصلی ایجاد کننده شانکر و خشکیدگی شاخه و تنه درختان سیب در ایران و جهان بوده و حائز اهمیت هستند.

علائم شانکر (خوره) بوتریوسفریایی بسته به گونه و سن میزبان و همچنین شدت تنش­ های به وجود آمده متغیر است. در ذیل علائم و موارد مرتبط با شانکر بوتریوسفریایی بیان می­ شود:

زخم­ های طبیعی یا ایجاد شده در اثر صدمات، اغلب محل شروع شانکرها هستند. قارچ، پوست و بافت چوبی نرم در سطح تنه و شاخه ­های اصلی را از بین برده و سبب نواحی با بافت مرده که شانکر نامیده شده، می شود. شانکرها ممکن است متنوع بوده و از زخم ­های کوچک احاطه­ کننده محل­ های صدمه دیده تا زخم­ های بیضی شکل فرو رفته احاطه شده توسط برجستگی ­های کالوز یا بدون کالوز متغیر باشند.

پوست روی بخش شانکر تغییر رنگ یافته و در مراحل آغازین، اندکی معمولاً فرورفته شده و قهوه ­ای مایل به قرمز می شود که این تغییر رنگ در گونه­ های دارای پوست نازک به سهولت انجام می­ گیرد. زیر پوست و بافت­ های پوستی/ کامبیومی ساقه­ های شانکر زده، قهوه ­ای رنگ می­ شوند. بافت­ های چوبی نیز می ­توانند به واسطه شانکر تغییر رنگ یافته و یک بخش گوه­ای شکل قهوه ­ای رنگ در برش عرضی ساقه به وجود آورد.

پوست آلوده تیره، زبر و ممکن است ریخته و کنده شود. استرس خشکسالی و آسیب­ های زمستانه باعث افزایش آلودگی و توسعه­ ی شانکر می­ شود. در بهار  پیکنیدیوم­ های کوچک و سیاه رنگی (که ساختار های حاوی اسپور قارچ هستند)، روی سطح صاف شانکر های جدید ظاهر می ­شوند. در روی شانکر های قدیمی، ممکن است این اندام ­ها در سراسر سال وجود داشته باشند.

بافت ­های زیرین شانکر آبکی یا لزج و قهوه ­ای شده و شیره سیاه رنگی از شکاف ­های موجود در بخش آلوده به بیرون تراوش می ­کند. در نهایت پوست بیرونی در محل شانکر پوسته پوسته و فلس مانند شده که اغلب نارنجی رنگ می ­شود. بخش­ های بالایی گیاه شروع به زرد شدن و ریزش برگ، چروکیدگی میوه ­ها و نهایتاً خشکیدگی شاخه می نمایند.

مدیریت بیماری شانکر سیتوسپورایی (شانکر قارچی)

مدیریت مؤثر بیماری­ شانکر قارچی معمولاً از طریق کنترل تلفیقی بدست می ­آید، که شامل مدیریت ارقام حساس، کنترل نسبی شرایط محیطی، بهداشت درخت و باغ، آبیاری اصولی، رعایت تناسب عناصر غذایی و کاربرد مواد شیمیایی است.

۱- مدیریت ارقام

در انتخاب پایه ­ها و ارقام از گونه­ های مقاوم به عامل شانکر قارچی استفاده شود.

۲- مدیریت تغذیه

تغذیه گیاهی با تاثیر بر الگوی رشد، ریخت­ شناسی، آناتومی گیاه و مخصوصاً ترکیبات شیمیایی گیاه، باعث افزایش یا کاهش مقاومت گیاه در برابر تنش ­ها می­ شود، که عدم تعادل مواد غذایی در خاک و گیاه باعث حساس شدن گیاه به بیماری خواهد شد.

در بین عناصر غذایی استفاده متعادل از نیتروژن و پتاسیم منجر به کنترل موفق بیماری­ های گیاهی ناشی از قارچ­ ها، باکتری­ ها و ویروس ­ها شده است. تحقیقات نشان داده که پتاسیم در مقابله با تنش ­های خشکی، سرما و شوری نقش کلیدی دارد. در مطالعات صورت گرفته مشخص شده که باغ­ های سیب آلوده به شانکر سیتوسپورایی به شدت دچار کمبود کلسیم و پتاسیم و ازدیاد ازت بودند و مصرف زیاد ازت علاوه بر افزایش نیاز آبی درخت، شرایط را برای استقرار و توسعه بیماری مساعد می­ کند.

البته این بدان معنی نیست که افزایش ازت همیشه گیاه را مستعد بیماری می­ کند در صورتی که استفاده از ازت متعادل باشد، گاهاً در کاهش برخی بیماری­ های دیگر مؤثر می­ باشد. نقش این سه عنصر معدنی در بیماری­ های گیاهی، بستگی به گونه میزبان و برهم ­کنش آن­ها با بیمارگر و شرایط محیطی دارد.

به طوری که استفاده از غلظت متعادل عناصر نیتروژن، پتاسیم و کلسیم حائز اهمیت است و در صورت مصرف متعادل نیتروژن و پتاسیم به صورت مصرف در خاک و کلسیم به صورت محلول­ پاشی می ­تواند شدت بیماری را کاهش دهد.

به منظور مدیریت بیماری شانکر سیتوسپورایی و همچنین افزایش کمیت و کیفیت میوه تولیدی، باید میزان کلسیم ۸ برابر و پتاسیم ۲/۵ برابر ازت و میزان کلسیم حدود ۴ برابر بیش از پتاسیم در بافت گیاهی وجود داشته باشد و لذا اصلاح مقدار پتاسیم و کلسیم در باغ­ های آلوده توصیه می­ شود.

در برخی موارد بعضی از عناصر غذایی به اندازه کافی در خاک وجود دارند ولی کمبود آنها به شدت در اندام­ های هوایی و حتی میوه نمایان می ­شود که احتمالاً مربوط به قلیایی بودن خاک یا عدم تعادل عناصر غذایی در خاک است که موجب اختلال و عدم جذب برخی از آنها می­شود.

لذا علاوه بر تجزیه خاک توصیه می ­شود تجزیه برگ نیز در نیمه دوم خرداد تا اواسط تیر در کنار تجزیه خاک صورت گیرد و کمبود عناصر غذایی برطرف شود. همچنین می­توان با مصرف کودهای سولفاته و کود کمپوست گیاهی و حیوانی (گاو و گوسفند) نسبت به کاهش میزان pH خاک­ های قلیایی اقدام نمود.

۳- مدیریت آب در راستای جلوگیری از تنش ­های ناشی از خشکی

راهکار های جلوگیری از تنش­ های ناشی از خشکی عبارتند از:

الف) کنترل علف­ های هرز و گیاهان خانواده گندمیان در باغ، جهت جلوگیری از رقابت برای آب (مالچ­ های آلی به حفظ رطوبت و کنترل علف­ های هرز کمک خواهند کرد).

ب) آبیاری در زمان مناسب و پیش از بروز علائم ناشی از تنش خشکی

پ) ردیابی و کنترل کنه­ های تار عنکبوتی قبل از اینکه باعث آسیب ­های شدید به برگ و در نتیجه باعث اعمال تنش به درخت بشوند (جمعیت آن­ها در آب و هوای گرم و خشک شدیداً افزایش پیدا می ­کند).

ت) عدم کاشت ارقام حساس به تنش خشکی.

ث) اصلاح خاک با مواد آلی مانند کودهای حیوانی که باعث حفظ رطوبت و تخلخل بیشتر خاک خواهد شد که با لطبع ریشه­ ها بهتر نفوذ و توسعه پیدا خواهند کرد.

ج) اگر خشکسالی تداوم داشته باشد آبیاری تا اواخر پاییز ادامه پیدا کند تا اطمینان حاصل گردد ریشه درختان با رطوبت کافی به خواب خواهد رفت.

چ) در سیستم­ های آبیاری قطره ­ای در صورتی که آبیاری سبک با فاصله زمانی کمتر انجام شود بروز و توسعه­ ی بیماری بسیار کمتر از آبیاری سنگین و با فاصله زمانی بیشتر یا آبیاری غرقابی است.

ح) یکی از مکانیزم­ ها برای بهبود تحمل گیاهی نسبت به خشکی استفاده از پتاس می ­باشد که به نظر می ­رسد نقش مؤثری در غلبه بر تنش رطوبتی خاک دارد. پتاسیم نقش حیاتی در فتوسنتز، پروتئین ­سازی، کنترل تعادلی یونی، تنظیم روزنه ­ها و استفاده از آب، فعال­سازی آنزیم ­های گیاهی و فرآیند های بسیاری در گیاه دارد.

۴- هرس:

روش مناسب و زمان هرس برای مدیریت شانکر سیتوسپورایی باید مدنظر قرار گیرد. زخم ­های ناشی از هرس در اواخر پاییز و زمستان به علت ایجاد مسیر برای نفوذ قارچ و وجود سلول ­های آسیب دیده که غذای مورد نیاز برای تندش و رشد اسپور را فراهم می نمایند و همچنین فعال نبودن سیستم دفاعی، باعث می ­شود که درختان آسیب ­پذیرتر باشند.

هرس به عنوان یک ابزار عملی در مدیریت شانکر سیتوسورایی تا حد امکان بایستی در مکان ­های آلوده با تأخیر و در زمانی که بارندگی نیست، انجام شود. برش­ های هرس به صورت عمودی و اریب صورت گیرد، زیرا برش افقی نسبت به عمودی و اریب رطوبت را بیشتر نگه می دارد و اسپور های سیتوسپورا را قادر می ­سازد سریع جوانه زده و آلودگی ایجاد نمایند.

محل هرس ۱۵ تا ۲۰ سانتی­متر پایین ­تر از بافت آلوده برش داده شود و بلافاصله محل برش با چسب پیوندی حاوی ترکیبات قارچ­کش پوشیده شود.

۵- اقدامات بهداشتی و کنترل شیمیایی

عوامل بیمارگر شانکر قارچی در داخل بافت پوست و حتی چوب درختان نفوذ می­ کنند. بنابراین با استفاده از سموم شیمیایی، کنترل موثر و پایدار تا حدودی امکان­پذیر نیست. با توجه به این موارد در ادامه اقدامات بهداشتی و کنترل شیمیایی مناسب در این خصوص بیان می­ شود.

الف) با توجه به اینکه این قارچ­ ها فرصت ­طلب بوده و گیاهان تحت تنش را از طریق منافذ موجود آلوده می کنند، بایستی گیاهان را از ایجاد زخم ­های غیرضروری محافظت کرد.

ب) نظارت و کنترل دقیق حشرات، کنه­ ها و دیگر عوامل مؤثر در ایجاد زخم و انتشار بیماری، دارای اهمیت است.

پ) به منظور مقابله با این بیماری، پس از کاشت نهال­ های سالم و مقاوم، هر ساله درختان مورد باز بینی قرار گرفته و شاخه­ های کوچکی که دارای علائم شانکر هستند بایستی در زمان خشک بودن آب و هوا حداقل هرس شوند.

ت) سطح شانکر های تازه ایجاد شده در شاخه­ های بزرگ و تنه درختان با استفاده از چاقوی تمیز تراشیده شده و سپس با محلول هیپو کلریت سدیم (یک بطری وایتکس ۵ درصد تجاری در ۹ لیتر آب حل شود) ضدعفونی سطحی شده و در نهایت با چسب پیوندی حاوی ترکیبات قارچ­کش پوشیده شود.

ث) در آخر زمستان بعد از انجام هرس عمومی درختان، به منظور حفاظت از محل­ های هرس شده و همچنین ترک ­ها و شکاف­ های ایجاد شده در اثر سرمای زمستانه، سم­پاشی با سموم قارچ­کش و مسی ضروری است.

ج) جهت ممانعت از انتشار بیماری از طریق ابزارآلات هرس، سطوح آن­ها در فاصله برش ­درختان با الکل یا مایع سفیدکننده (هیپوکلریت سدیم) باید ضدعفونی شود.

ح) کشاورزان باید ایجاد زخم را به حداقل رسانده و گیاهان قوی و تنومند را حفاظت و نگهداری کنند. بقایای گیاهی آلوده باید از بین روند، زیرا قارچ می­تواند به مدت طولانی روی شاخه­ های آلوده اسپور تولید کند.

خ) به منظور پیشگیری از بروز و توسعه ­ی بیماری استفاده از ترکیبات مسی مانند بردوفیکس (SC 18%) به نسبت ۲۰ در هزار به صورت محلول­ پاشی و پانسمان شانکر های حذف شده و بردوکیمیا (SC 18%) به نسبت ۲۰ در هزار به صورت محلول ­پاشی + بردوکیمیا به نسبت ۸۰ در هزار (جهت پانسمان شانکرهای حذف شده) در دو نوبت (آخر پائیز پس از برگ­ریزان و آخر زمستان بعد از هرس، در مرحله تورم جوانه) به منظور پیشگیری و تا حدودی کنترل قابل توصیه می ­باشد.

قارچ ­کش ­های کرزوکسیم متیل (استروبی)، تری فلوکسی استروبین (فلینت) و توپسین­ام جهت کاربرد روی سیب برای کنترل شانکر بوتریوسفریایی به ثبت رسیده و در کاهش بیماری موثر می­ باشند.

قارچ­کش ­های مذکور به صورت برگ­پاشی یا استفاده بر روی محل­ های شانکر زده کاربرد دارند و همچنین سم­پاشی درخت قبل از گل­دهی (قبل از بازشدن جوانه ­ها) در کاهش میزان اسپور قارچ ­ها مؤثر است.