محصولات تراریخته چیست؛ بخوریم یا نخوریم؟
محصولات تراریخته، اصطلاحاً به محصولاتی گفته می‌شود که با دستکاری ژنتیکی، از حالت عادی خارج شده‌اند، برای مثال، انتقال ژن یک حیوان مقاوم به سرما، به میوه گوجه‌فرنگی، تحت شرایطی سبب مقاومت گوجه دستکاری شده (تراریخته) نسبت به سرما خواهد شد؛ یا انتقال یک ژن مقاوم نسبت به سم، یا انواع ژنهایی که خواص بیشمار دیگری را منتقل می کند.
محصولات تراریخته چیست؟
توجه داشته باشید محصولات تراریخته (Genetically Modified Organisms) که به اختصار، GMO خوانده می‌شود، معرف هر محصولی است که ماده ژنتیکی (ژنوم) آن با روش‌های «غیر طبیعی» تغییر کرده است.
منظور از «غیر طبیعی»، روش‌هایی مانند آمیزش و نوترکیبی در اثر فرایندهایی مثل گامت‌زایی است. امروزه، خانواده بزرگ GMO دربرگیرنده انواع مختلفی از گیاهان، جانوران و میکروب‌هاست.
به کمک این فناوری، می‌توان ژن‌های مورد نظر را بدون نیاز به آمیزش و بدون محدودیت‌های بین گونه‌ای، از موجودی به موجود دیگر منتقل کرد. مواد غذایی حاصل از موجودات GMO، غذاهای GM نامیده می‌شوند.
محصولات تراریخته چرا تولید می‌شوند؟
غذاهای GM مزیت‌های قابل توجهی، هم برای تولیدکننده و هم برای مصرف‌کننده، دارند. این امر، دلیل اصلی تولید و گسترش روزافزون آن‌هاست.
این مزیت‌ها، دربرگیرنده «قیمت کمتر» و «فایده بیشتر (از نظر زمان ماندگاری و ارزش غذایی محصول)» یا هردوی آن‌ها هستند.
در ابتدا، توسعه‌دهندگان بذرهای GM می‌خواستند که محصولات آن‌ها توسط کشاورزان، مورد استقبال قرار گیرد. بنابراین، بر روی ویژگی‌هایی متمرکز شدند که به طور مستقیم، به این گروه از تولیدکنندگان، منفعت می رسانند.
یکی از حوزه‌های پرطرفدار در زمینه موجودات GM، افزایش سطح مقاومت گیاهان زراعی است. این مقاومت، به نوبه خود، در موضوعات گوناگونی تعریف می شود که برخی از آن‌ها عبارتند از:
- مقاومت به شرایط محیطی (تنش شوری)
- مقاومت به بیماری‌های گیاهی ناشی از حشرات و ویروس‌ها
- مقاومت به آفت‌کش‌ها
محصولات تراریخته و مقاومت به حشرات و ویروس‌ها
مقاومت به حشرات، با درج یک ژن اضافی در گیاه خوراکی به دست می‌آید. این ژن از باکتری باسیلوس تورنجیِنسیز (Bacillus thuringiensis | Bt) گرفته می‌شود و رمزکننده سمی است که امروزه به عنوان یک حشره‌کش رایج به کار می‌رود.
بی‌خطر بودن آن برای انسان، به اثبات رسیده است. طبق گزارش‌ها گیاهان زراعی GM که این ژن را در ژنوم خود، جای داده‌اند، در شرایط خاص، به ویژه در هنگام حمله‌های شدید آفات، به حشره‌کش کمتری در مقایسه با گیاهان دیگر، نیاز دارند.
مقاومت ویروسی نیز به روش مشابهی به دست می‌آید.
در این حالت، ژن مقاومت، از ویروسی جداسازی می‌شود که خود، یک عامل بیماریزای گیاهی است اما درج یکی از ژن‌های آن در ژنوم گیاه، منجر به افزایش مقاومت گیاه به بیماری‌های ویروسی و افزایش میزان تولید محصول خواهد شد.
محصولات تراریخته و مقاومت به آفت کش‌ها
مقاومت به آفت‌کش‌ها، با درج ژن عامل این مقاومت، در ژنوم گیاه، به دست می‌آید. این ژن از یک باکتری مشتق می‌شود و گیاهان حاوی آن، به انواعی از آفت‌کش‌ها مقاوم خواهند شد. این امر به ویژه هنگامی اهمیت می‌یابد که تراکم علف‌های هرز در مزرعه، بالاست.
تراریخته یا ارگانیک؟
به طور کلی، غذاهایی که به روش‌های سنتی به دست می‌آیند، «ایمن» در نظر گرفته می‌شوند، چراکه بی‌خطر بودن آن‌ها در طول تاریخ، به اثبات رسیده است.
سال‌ها پیش از آن‌که ژن-فناوری، روش‌های نوین تغییر ژنوم را به دنیا عرضه کند، بشر به کمک روش‌های سنتی اصلاح نژاد، سرگرم ایجاد تغییراتی در محتوای ژنوم موجوداتی مثل گاو و گوسفند و بز بود.
این تغییرات، منجر به تقویت یا تضعیف ویژگی‌های مورد نظر در جاندار می‌شوند. دامداران و کشاورزان، هنوز هم این کار را انجام می‌دهند.
در هر کشور، سازمان‌های مرتبط با استانداردهای غذایی، مسئول ارزیابی ایمنی چنین خوراکی‌هایی هستند که به روش سنتی، از واریته‌های جدید حیوانی و گیاهی، به دست آمده‌اند.
از اینجا به بعد، این محصولات را «سنتی» می نامیم. از آنجا که شواهد تاریخی بسیاری، ایمن بودن محصولات سنتی را اثبات می‌کند، معمولا، سنجش خوراکی‌های جدیدی از این دست، با کمی خوش‌بینی و پیش‌فرض‌های مثبت، انجام می‌شود.
در مقابل، نوعی سخت‌گیری و بدبینی عمومی در مورد محصولات و موجودات GM وجود دارد و همین امر، موجب شده است تا تقریبا در همه کشورها، ساز و کارهای دقیق و موشکافانه‌ای برای سنجش ایمنی این محصولات ایجادشود.
هر گونه خطر و ضرر احتمالی آن‌ها برای انسان و محیط زیست، به دقت، ارزیابی شود. از آنجا که چنین ارزیابی‌هایی در مورد محصولات سنتی رایج، انجام نمی‌شود، در شرایط فعلی، روند ورود این محصولات به بازار، بسیار ساده‌تر از محصولات تراریخته است.
ارزیابی ایمنی زیستی محصولات تراریخته چگونه انجام می‌شود؟
دپارتمان ایمنی غذا (فائو)، وابسته به «سازمان بهداشت جهانی» (World Health Organization | WHO) به کشورها کمک می‌کند تا مواد غذایی را که ایمنی آن‌ها می بایست مورد ارزیابی قرار گیرد، شناسایی و روش‌های مناسب برای این ارزیابی را اتخاذ کنند.
فهرست مواد غذایی و روش‌های پیشنهادی این سازمان در قالب دستورالعمل‌های «قوانین غذا» (عبارت لاتین: Codex Alimentarius) جمع‌آوری شده است. به طور معمول، در سنجش ایمنی زیستی محصولات تراریخته بر روی موارد زیر، تمرکز می‌شود:
- اثرات مستقیم محصول بر روی سلامت انسان (بررسی سمیت محصول)
- احتمال برانگیختن واکنش آلرژیک در انسان (حساسیت‌زایی محصول)
- اجزایی از محصول که تصور می‌شود دارای ویژگی‌های تغذیه‌ای یا سمی خاصی هستند
- پایداری ژن درج شده در ژنوم، در طی فرایندهایی مثل تقسیم سلولی
- اثرات تغذیه‌ای مرتبط با اصلاح ژنتیکی
- هرگونه اثرات ناخواسته ناشی از درج ژن اضافی
محصولات تراریخته مفید هستند یا مضر؟
اگرچه از نظر تئوری، موارد متعددی برای بحث در مورد تراریخته‌ها وجود دارد، اما در عمل، می‌توان نگرانی‌ها را در سه گروه عمده، جای داد. این گروه‌ها عبارتند از:
- احتمال واکنش آلرژیک (حساسیت‌زایی)
- انتقال ژن به سلول‌های دیگر
- تجاوز ژن به طبیعت
مضرات محصولات تراریخته
واکنش آلرژیک: دستکاری ژنتیکی باعث ایجاد پروتئین‌هایی در گیاه یا جانور جدید می‌شود که ممکن است برای بدن انسان به عنوان عامل بیگانه شناسایی شده و منجر به ایجاد واکنش آلرژیک شود.
نامناسب برای محیط زیست: بقایای این جانداران برای محیط زیست نامناسب است و تا مدت‌ها به صورت مخفی در طبیعت باقی می‌ماند.
کاهش تنوع زیستی: تغییرات ژنتیکی باعث آسیب به برخی ارگانیسم‌ها (مانند آفات و حشرات) در اکوسیستم می‌شود و از تنوع زیستی آن‌ها می‌کاهد.
کاهش کارایی آنتی بیوتیک‌ها: به دلیل تغییرات ژنتیکی، این محصولات به ویروس‌ها و باکتری‌ها مقاوم می‌شوند؛ خاصیت آنتی بیوتیکی خود را در بدن اعمال می‌کنند و از کارایی آنتی بیوتیک‌های دارویی می‌کاهند.
طعم غیر متداول: به دلیل تغییر در ساختار این محصولات، طعم متفاوتی خواهند داشت.
نامناسب از جهت تغذیه‌ای برای انسان‌ها: این محصولات باعث ایجاد بیماری‌های جدید در انسان می‌شوند و در بسیاری از گونه‌های حیوانات مانند موش‌ها و پروانه‌ها باعث مرگ شده‌اند.
سلاح بیولوژیک: بسیاری از کشورها از این محصولات به عنوان سلاح بیولوژیک
فواید محصولات تراریخته
تولید محصولات قوی تر: محصولات تراریخته در برابر بیماری‌ها مقاوم هستند.
محافظت محیط در برابر سموم: به دلیل اینکه محصولات تراریخته نیاز کمتری به سم پاشی از طریق مواد شیمیایی دارند باعث محافظت محیط در برابر سمپاشی و آفت‌کش‌ها می‌شوند.
ماندگاری بیشتر محصولات: با تغییر در ساختار ژنی این محصولات، بدون نیاز به ماده اضافه‌ای محصولات مدت زمان بیشتری با کیفیت باقی می‌مانند.
جنگل زدایی کمتر: با افزایش جمعیت دنیا، نیاز به تخریب جنگل‌ها بیشتر می‌شود اما اگر غذای کافی برای این جمعیت فراهم شود نیازی به جنگل زدایی نیست.
کاهش گرم شدن زمین: در صورت دستکاری ژنتیکی گیاهان آن‌ها می‌توانند دی اکسید کربن بیشتری مصرف کرده و اکسیژن بیشتری را به اتمسفر برسانند که پدیده گلخانه‌ای را کاهش می‌دهد و باعث کاهش گرم شدن زمین می‌شود.
کاهش قیمت غذا: اگر تولید محصولات زیاد شود قیمت آن‌ها کاهش می‌یابد.
تولید محصولات جدید: با دستکاری ژنتیکی محصولاتی به دست می‌آید که می‌توانند در هر محیطی رشد کنند. مثلاً تولید گوجه فرنگی در زمین نمکی.
مقاومت در برابر حشرات: این محصولات به دلیل مقاومت در برابر حشرات نیاز کمتری به حشره کش‌ها دارند.لیه دشمنان خود استفاده می‌کنند.
محصولات تراریخته و ایمنی زیستی
ارزیابی ریسک محیطی محصولات تراریخته، هم موارد پیرامون محصولات GM را دربرمی‌گیرد و هم محیطی که بالقوه، پذیرنده آن خواهد بود.
این ارزیابی‌ها شامل بررسی ویژگی‌های موجود تراریخته و اثرات و پایداری آن در محیط است و همزمان، ویژگی‌های زیست-بومی محیطی که قرار است موجود تراریخته، در آن رشد کند را نیز تحلیل می‌کند.
موضوع دیگری که در این ارزیابی‌ها سنجیده می شود، اثرات ناخواسته‌ی ناشی از درج ژن‌های اضافی در موجود GM است.
سایر مطالب:
تاثیرات استفاده از بذر هیبریدی در کشاورزی
آیا محصولات تراریخته ضرری برای محیط زیست دارند؟
هرچند جنبه‌های ایمنی زیستی محصولات تراریخته، با توجه به شرایط محلی، بسیار متغیر است، اما عمده مسائل نگران‌کننده در مورد اثر موجودات و محصولات تراریخته بر محیط زیست عبارتند از:
- فرار موجود تراریخته از بند حفاظ‌های امنیتی و انتقال ژن‌های مهندسی شده به جمعیت‌های میکروبی، گیاهی و جانوری تیپ وحشی (طبیعی)
- ماندگاری ژن‌های دستکاری شده، پس از برداشت موجود تراریخته
- حساسیت موجودات غیر هدف (مثل حشراتی که آفت نیستند) به محصول نهایی ژن مهندسی شده
- پایداری ژن
- کاهش طیف گیاهان دیگر و از بین رفتن تنوع زیستی
- افزایش کاربرد مواد شیمیایی در کشاورزی
آیا خوردن محصولات تراریخته برای انسان ضرر دارد؟
هر موجود تراریخته، دارای ژن یا مجموعه‌ای از ژن‌های جدید است که هریک، به روشی متفاوت، در جایگاه منحصر به فردی از ژنوم درج شده‌اند.
بنابراین، روشن است که ایمنی و سالم بودن هریک از محصولات غذایی تراریخته، باید به طور موردی، بررسی شود و امکان اعلام یک نظر واحد، در مورد همه این محصولات، وجود ندارد.
کلیه محصولات تراریخته‌ای که امروزه در بازارهای بین‌المللی داد و ستد می‌شوند، مراحل ارزیابی ایمنی زیستی را پشت سر گذاشته‌اند و – طبق علم امروز – هیچ خطری برای سلامت انسان ندارند.
علاوه بر این، هیچ گزارشی مبنی بر بروز علائم بالینی در جمعیت‌های انسانی مصرف‌کننده این محصولات، منتشر نشده است. با این وجود، اصول «قوانین غذایی» صادر شده از طرف سازمان بهداشت جهانی، باید همواره مورد توجه باشد.
در صورت لزوم، حتی پس از فروش محصولات تراریخته نیز نظارت مناسب، صورت گیرد تا اطمینان لازم از ایمن و سالم بودن محصولات GM به دست آید.
