فرسایش خاک و راه های جلوگیری از آن⁸
فرسایش خاک فرآیندی است که با استفاده از تکنیک‌های زیادی می‌توان به ردیابی و کاهش آن کمک کرد. خاک‌های سالم نقش مهمی در دستیابی به اهداف توسعه‌ی پایدار سازمان ملل در مورد گرسنگی، آب تمیز و محافظت از محیط‌زیست زمینی دارند.
فرسایش خاک
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با استفاده از تکنیک‌های هسته‌ای برای اندازه‌گیری و نظارت بر تأثیر کاربری اراضی و متعاقباً شناسایی استراتژی‌های کاهش فرسایش در تلاش برای کمک به حفظ این منبع حیاتی و تجدید نشدنی است.
فرسایش خاک چیست؟
فرسایش خاک رایج‌ترین نوع تخریب زمین، یک فرآیند طبیعی است که لایه‌ی بالایی خاک را جابه‌جا میکند. جایی که گیاهان بیشترین مواد مغذی و آب موردنیاز خود را از آنجا دریافت می‌کنند.
فرسایش با فعالیت‌های انسانی تسریع می‌شود، مانند از بین بردن پوشش گیاهی طبیعی که از سطح اراضی محافظت میکند و آن را به مراتع تبدیل میکند.
فرسایش خاک مخصوصاً برای کشورهایی که در مناطق گرمسیری، نیمه گرمسیری و آب‌وهوای خشک قرار دارند آسیب می‌زند.
بیشترین میزان شیوع فرسایش خاک در آفریقاست که ۶۵ درصد از زمین‌های زراعی را تحت تأثیر خود قرار داده است. پس‌ازآن آمریکای لاتین با ۵۱ درصد و آسیا با ۳۸ درصد. فرسایش بادی بیشتر در مناطق خشک رخ می‌دهد.
راه های جلوگیری از فرسایش خاک
راهکارهایی برای جلوگیری از فرسایش یا به حداقل رساندن آن:
استفاده از شخم حفاظتی یا سیستم کشت بدون شخم (No Tillage)
امروزه استفاده از سیستم‌های بدون شخم به دلایل مزایای اقتصادی و زیست‌محیطی در حال افزایش است.
علاوه بر این کشت بدون شخم روش مؤثر و کم‌هزینه‌ای برای کاهش فرسایش، افزایش ماده‌ی آلی خاک، افزایش ظرفیت نگه‌داری آب و مواد مغذی خاک و تولید پایدار مواد غذایی است.
این روش در مقایسه با سیستم‌های معمول خاک‌ورزی به میزان قابل‌توجهی فرسایش آبی و بادی خاک را کاهش می‌دهد.
استفاده از شخم سطحی و افزودن مواد آلی به خاک
استفاده از شخم سطحی و افزودن مواد آلی به خاک جهت بالا بردن قدرت جذب آبی خاک برای جلوگیری از فرسایش آبی توصیه می‌شود.
اما شخم‌هایی که باعث نرم و پودری شدن خاک (ریز شدن ذرات خاک)، برگرداندن کامل خاک و از دست رفتن رطوبت خاک می‌شوند (مانند شخم با گاوآهن برگردان دار) می‌توانند فرسایش آبی و بادی را افزایش دهند.
استفاده از گاوآهن پنجه غازی که خاک را برنمی‌گرداند و فقط در خاک شیار ایجاد می‌کنند جهت جلوگیری از فرسایش خاک مناسب‌تر است.
استفاده از گیاهان پوششی
محصول پوششی یک گیاه است که معمولاً زودتر از گیاه اصلی و زمانی که شرایط برای رشد گیاه اصلی مناسب نیست (مثلاً وجود سرمای زمستانه) در زمین کشت می‌شود و قبل از کاشت محصول اصلی سرکوب می‌شود.
مانند کشت حبوبات زمستانه (شبدر زمستانه و ماشک مویی) که با قابلیت تثبیت نیتروژن مقدار ماده‌ی آلی خاک را افزایش می‌دهد، باعث ذخیره سازی آب و حفظ رطوبت در خاک و کنترل و سرکوب علف‌های هرز می‌گردد، همچنین از فرسایش آبی و بادی خاک جلوگیری میکند.
باید توجه شود که گیاهان پوششی قبل از اینکه وارد فاز زایشی شوند و به گل بروند سرکوب‌شده و از بین بروند زیرا اگر این گیاهان به بذر بروند می‌توانند تبدیل به علف هرز برای محصول اصلی شوند.
محصولات پوششی نقش مهمی در افزودن ماده‌ی آلی خاک و درنتیجه بهبود ساختار خاک و سایر خصوصیات فیزیکی خاک مانند ظرفیت تبادل یونی و تخلخل خاک‌دارند.
علاوه بر این استفاده از گیاهان پوششی لگومینه باعث افزایش نیتروژن خاک شده و کاربرد کودهای نیتروژنه را کاهش می‌دهد.
استفاده از مالچ‌های آلی یا مصنوعی در سطح خاک
مالچ‌های آلی مانند کاه و کلش گیاهان و بقایای محصول کشت‌شده‌ی قبلی باعث نفوذ بیشتر آب آبیاری یا بارندگی به پروفایل خاک می‌شود (بهبود راندمان مصرف آب) و درنتیجه جریان آب را کاهش داده و باعث کاهش فرسایش آبی خاک می‌شود.
علاوه بر این شستشوی کودهای ارگانیک و شیمیایی را نیز کاهش می‌دهد.
همچنین پوشش خاک با مالچ باعث کاهش باد بردگی خاک و جلوگیری از فرسایش بادی خاک می‌شود.
استفاده از مالچ‌های آلی در مزارع این امکان را فراهم میکند که ادوات به‌راحتی وارد مزرعه شوند بدون اینکه موجب فرسایش و خارج شدن خاک مزرعه شوند (در نبود مالچ، خاک در صورت داشتن مقدار کمی رطوبت به چرخ‌های ادوات کشاورزی چسبیده و از مزارع خارج می‌شود).
همچنین در بعضی مناطق از پلاستیک‌های تیره یا شفاف به‌عنوان مالچ استفاده می‌کنند که این پوشش‌های پلاستیکی از فرسایش بادی و آبی خاک جلوگیری میکند.
پوشش‌های پلاستیکی سیاه از رشد علف‌های هرز نیز جلوگیری کرده و با گرم کردن خاک می‌توان از آن‌ها جهت پیش رس کردن محصول نیز استفاده کرد.
اما به علت اینکه بعد از مصرف و پوسیده شدن در طبیعت رهاشده و باعث آلودگی محیط زیست می‌گردند زیاد توصیه نمی‌شوند.
استفاده از بادشکن‌های طبیعی یا مصنوعی
بادشکن‌ها یک روش منطقی برای کاهش و کنترل میزان اثرات نامطلوب بادهای شدید می‌باشند.
بادشکن‌ها با ایجاد مقاومت در برابر جریان هوایی که از آن‌ها عبور می‌کنند باعث کاهش سرعت باد می‌شوند؛ اما سرعت باد در بالای بادشکن افزایش می‌یابد.
بنابراین جهت کاهش سرعت جریان هوا و جلوگیری از آن مخصوصاً فرسایش بادی می‌توان درخت‌ها، درختچه‌ها یا گیاهان بلندی مانند ذرت و آفتابگردان را عمود برجهت وزش باد کشت کرد.
همچنین می‌توان از بادشکن‌های مصنوعی مانند دیوارهای سنگی، پلاستیکی، حصیری یا شاخه‌های بریده‌شده از درختان موجود در منطقه استفاده کرد.
احیا و اصلاح و محافظت از مراتع
مراتع یکی از مهم‌ترین منابع طبیعی کشور هستند که نقش مهمی در حفاظت از محیط‌زیست و کاهش فرسایش خاک دارند.
وجود مراتع با پوشش گیاهی مناسب از ایجاد رواناب و برخورد شدید قطرات با خاک توسط بارندگی‌های شدید و درنتیجه فرسایش خاک جلوگیری کرده و باعث تقویت سفره‌های آب زیرزمینی و جلوگیری از پر شدن مخازن سدها و تجمع رسوبات در پشت سدها می‌شود.
متأسفانه مراتع کشور ما در سال‌های اخیر در اثر چرای بیش‌ازحد دام‌ها و آتش‌سوزی و تغییر کاربری در حال نابودی هستند؛ بنابراین باید از چرای بیش‌ازحد مراتع توسط دام‌ها و تغیر کاربری آن‌ها جلوگیری کرده و نسبت به احیا و افزایش پوشش گیاهی مراتع اقدام کرد.
همچنین با کشت گیاهانی مانند آگروپایرون که به تنش‌های حیاتی و غیر حیاتی مقاوم هستند می‌توان نسبت به احیا و اصلاح مراتع اقدام کرد.
سایر مطالب:
عملیات خاک ورزی و معرفی انواع روش های آن
خاک سطحی چیست و چه مزایایی دارد!؟
تغییر سیستم آبیاری جهت جلوگیری از فرسایش خاک
اصلاح روش‌های آبیاری نقش مهمی در جلوگیری از تخریب خاک دارد. با توجه به شرایط اقلیمی، میزان آب در دسترس، نوع خاک و گیاه باید مناسب‌ترین سیستم جهت آبیاری مزارع و باغات را انتخاب کرد و فرسایش خاک را به حداقل رساند.
انتخاب روش‌هایی مانند آبیاری سطحی و قدیمی مخصوصاً در زمین‌های شیب‌دار باعث فرسایش خاک می‌شوند. سیستم‌های نوین آبیاری مانند آبیاری بارانی، قطره‌ای و زیرسطحی می‌تواند باعث صرفه‌جویی در مصرف آب و جلوگیری از فرسایش خاک گردد.
کشت گیاهان در جهت عمود بر شیب زمین
کشت گیاهان در مناطق شیب‌دار در جهت شیب زمین فرسایش خاک را افزایش می‌دهد و کشت در جهت عمود بر شیب زمین تأثیر زیادی در کاهش فرسایش آبی و بادی خاک دارد.
