سن گندم و نحوه ی پیشگیری و کنترل آن
سن گندم ، مهمترین آفت گندم و جو در ایران محسوب شده و در اکثر مناطق گندمکاری ایران انتشار دارد. خسارت مربوط به سن معمولی گندم تاریخچه بسیار طولانی دارد و در حال حاضر مساله گیاهپزشکی ایران محسوب می شود. این روند در سالهای اخیر شدید بوده است .
سن غلات از مهمترین آفات گندم و جو می باشد. این آفت با تغذیه از گندم و جو در مراحل مختلف رویشی موجب کاهش عملکرد (خسارت کمی) و از بین بردن خاصیت نانوایی (خسارت کیفی) می گردد.
خسارت مربوط به سن معمولی گندم تاریخچه بسیار طولانی دارد و در حال حاضر مساله گیاه پزشکی ایران محسوب می شود. این روند در سال های اخیر شدید بوده است.
حشره شناسی سن گندم
حشرهایEurygaster integricep ، به طول ۸/۱۲- ۸ و به عرض ۸- ۵ میلی متر است. و علت اصلی دامنه نسبتاً وسیع تغییرات در اندازه حشره کامل، شیوه زندگی آفت است. بر اساس بررسی ها و مشاهدات در سراسر مناطق سن خیز کشور این حشره دو شیوه زندگی دارد، که این خود منجر به تغییراتی در اندازه آفت شده است.
جمعیتی از این حشره که در زیستگاههای طبیعی واقع در ارتفاعات زندگی میکنند. ضمن تغذیه از گیاهان غیر زراعی به خصوص گندمیان، بدون آنکه پروازهای قابل توجهی انجام دهند، به زاد و ولد میپردازند، افراد این گروه، کوچک و طول و عرض آنها به ترتیب ۵/۱۰-۸ و ۵-۸/۶ میلی متر است. گروه دوم از این حشره، که از گندم و جو تغذیه میکنند، به خصوص آنهایی که به مزارع آبی حمله میکنند، جثه ای بزرگتر دارند و طول و عرض آنها به ترتیب ۸/۱۲-۸/۹ و ۶/۸ -۲/۶ میلی متر میباشد.
رنگ حشره کامل آفت گندم، بسیار متغیر بوده. و رنگ عمومی آنها قهوه ای و زرد خاکی است. که این نیز از روشن تا تیره تغییر میکند. به علاوه نمونههایی به رنگ سیاه، قرمز، مسی و زرد کهربایی نیز دیده میشود.
مناطق انتشار سن گندم
سن معمولی گندم دارای تراکم و انتشار وسیعی در سطح گندم کارهای گندم کارهای ایران است.
مناطق انتشار در حال حاضر از طرف باختر به مرزهای ایران با عراق و ترکیه و از طرف خاور به مرزهای کشور با افغانستان و پاکستان می رسد. به عبارت دیگر، از مرزهای غربی تا شرقی بجز کویرهای مرکزی فلات ایران، زیر پوشش این حشره قرار دارد.
در شمال کشور این حشره به جز در نوار ساحلی دریای خزر، در بقیه مناطق فعالیت میکند. و تا مرزهای ترکمنستان، آذربایجان و ارمنستان پیش رفته است. در جنوب کشور نیز فقط نوار ساحلی دریای عمان و خلیج فارس و قسمتی از جلگه خوزستان از حملات این آفت میباشد. .
عوامل زیر در انتشار سن گندم درایران موثر بوده است:
۱- وجود مواد غذایی به مقدار زیاد (گیاهان میزبان ترجیحی)
۲- فراهم بودن اماکن مناسب جهت دوره طولانی دیاپوز (زمستان گذرانی)
۳- وجود شرایط اقلیمی مناسب جهت فعالیت آفت
گیاهان میزبان سن گندم
سن گندم در ایران به ارقام مختلف گندم و جو چاودار حمله و از آنها تغذیه می کند. بلکه، از لحاظ دامنه غذایی حشره ای الیگوفاز است. و از اکثر گندمیان یکساله تغذیه می کند.
سن گندم عمدتا از گرامینهها تغذیه میکنند، بخصوص از گندم و جو و چاودار و ذرت و نازک برگ و گیاهان وحشی دیگر مثل شاهدانه و علف های پهن برگ به عنوان میزبان دوم که عمدتا شامل خار شتر میباشد، و نیز بعضی درختان خزان کننده مثل درخت بلوط .
در طول دوره زیستی، سن گندم فقط ۱ تا ۲/۵ ماه را به عنوان یک حشره کامل بر روی گیاه سبز طی میکند، و بقیه سال را به حالت استراحت در زیر پوشش گیاهی دامنه تپه ها میگذراند. این دوره استراحت شامل ۲ فاز است:
۱-تابستان گذرانی در طول ماههای گرم و خشک آخر تابستان و پائیز
۲-زمستان گذرانی در طول ماههای خیلی سرد و زمستان
خسارت آفت سن گندم
میزان خسارت سن گندم در دوره رشد و نمو، ۳ مرحله دارد؛
خسارت مربوط به سنهای مادر
بعد از پرواز در ارتفاعات کوهستانی و ترک محلهای زمستان گذرانی به طرف مزارع سبز غلات صورت می گیرد و تغذیه از شیره ساقه و برگ های جوان و سبز گندم صورت می گیرد.
سنهای مادر، خرطوم خود را به داخل نسوج سبز بوتهی گندم فرو نموده و از مواد غذایی مخصوصاً پروتئین گلوتن گندم تغذیه می نمایند، در این حالت، خوشهها خشک و رنگ آن سفید میشود، خسارت در این مرحله کم و به جمعیت و تراکم حشره بستگی دارد اما چنانچه تعداد حشره در هر متر مربع مزرعه یک یا بیش از یک عدد باشد مبارزه شیمیایی ضرورت پیدا میکنند.
بعد از یک تا دو هفته تغذیه از برگهای جوان و ساقه گندم، سن مادر جفت گیری می کند و هر حشره ماده حدود ۷۰ تا ۸۰ تخم در دستههای ۱۴ تایی (دو دسته ۷ تایی موازی هم) زیر برگهای سبز و جوان گندم میگذارد. تخم ها پس از مدتی باز میشوند و پوره ها (نوزادان سن) خارج می شوند.
در سنین ۴ و ۵ پورگی
حداکثر عمل تغذیه برای کامل شدن دوره پورگی و پیدایش حشرات بالغ جدید انجام میگیرد. پورهها ۵ مرحله را میگذرانند تا به حشره کامل نسل جدید سن تبدیل شوند.
پورههای سن اول خیلی کوچک و تیره رنگ هستند و در قسمت پایین بوتههای گندم و پشت برگ ها در سایه زندگی میکنند. پوره های سن اول تا اواسط سن دوم بدون حرکت و تغذیه میمانند. پس از این مرحله تغذیه و رشد شروع میشود هر چه پوره ها بزرگ تر میشوند از گندم ها بیشتر تغذیه میکنند و خسارت زیادی می زنند.
خسارت مربوط به حشرات بالغ نسل جدید
در این مرحله، آفت سن، برای ادامه رشد و توانایی پرواز به ارتفاعات و آغاز استراحت تابستانی خود، احتیاج به تغذیه کافی از دانههای خوشه گندم دارد. در این حال، خوشه گندم تقریباً سخت و محصول در حال برداشت است.
این مرحله یکی از خطرناکترین مراحل آفت سن گندم میباشد و باعث چروکیدگی و لاغر شدن دانه های گندم میشود و مزه گندم نیز در این مرحله تغییر کرده و تلخ می شود؛ در این مرحله رنگ آفت سن گندم بین رنگهای آجری و سیاه است که از خوشه های گندم تغذیه می کنند.
خسارت در مرحله پورگی
در این مرحله، پوره ها باعث خراب شدن دانه ها می شوند و با وارد کردن ماده ای در دانه گندم، کیفیت نانوایی محصول را پایین میآورند. این ماده طعم و بوی نامطبوع و بدی دارد و برای سلامتی انسان مضر است.
آفت سن گندم در این مرحله میتواند تا ۱۰۰ % به دانه های گندم حمله کند و آنها را نابود کند.
از نشانه های دانه های سن زده گندم، یک نقطه تیره رنگ با هاله ی بی رنگ دور آن است که در متن زرد دانه گندم، کاملاً مشخص است. خوب است که بدانید که این خسارت با خسارت هیچ آفت و بیماری یکسان نمی باشد.
پیشگیری و کنترل آپیشگیری از آفت سن گندم
به منظور پیشگیری و کنترل سن گندم از کاربرد مداوم آفت کش ها در بلند مدت می بایست خوداری کرد. در اغلب آفات مثل حشرات -کنه ها- نماتدها و بیماری ها و علف های هرز ثابت شده است که یک مدریت تلفیقی، شامل بکارگیری عملیات زراعی و کنترل بیولوژیکی می باشد.
آفت کش ها فقط زمانی به کار گرفته می شوند که سایر روش های کنترل نتواند جمعیت آفت را به زیر سطح زیان اقتصادی پایین بیاورد. بهترین روش برای کنترل آفت روشی است که بتواند بر مبنای محاسبات اقتصادی قابل دوام و بی خطر برای محیط زیست باشد.
مطالب مرتبط:
آفت تریپس گندم و چگونگی کنترل آن
آفات گندم و جو ،علف هرز ،بیماری ها و راههای کنترل آن ها
۱- کنترل زراعی :
این روش ها شامل مجموعه اقداماتی است که می تواند از طغیان های جدی سن گندم بدون نیاز به کاربرد آفت کش جلوگیری کند و غالبا نقش پیشگیری دارند، متنند:
– برداشت زود هنگام – زود کاشتن ویا کاشت واریاته های مقاوم تر – وجین کردن کامل علفهای هرز در تمام طول فصل – تناوب کشت با محصولاتی غیر از غلات – به زراعی در کشت غلات که باعث می شود گیاه بهترین رشد و نمو را داشته و در نتیجه زودتر برداشت شود.
۲- کنترل بیولوژیکی سن گندم :
به دلیل اثرات فوری و آشکار بسیاری از آفت کش های در دسترس، استراتژی مبارزه بیولوژیک در مقایسه با مزایای روش های شیمیایی کاملا مورد غفلت قرار گرفته است.
۳ – کنترل شیمیایی سن گندم :
به صورت کلی همه آفت کش ها اثر مرگ ومیر لازم روی سن گندم را دارند ولی کاربرد آفت کشها همیشه با عث کاهش جمعیت سن گندم نمی شود. از سم هایی که برای کنترل این آفت استفاده می شود می توان پیرتروئیدهای مصنوعی ما نند دلتامترین ( دسیس- دلتا مترین و دلتارین ) به دلیل سمیت کم برای پستانداران به کار گرفته می شود و نیز از آفت کش های متداول دیگر می توان هیدروکربن های کلره، و ارگانو فسفات ها مرگ و میر بالا برای سن گندم دارند.
باید دقت شود که اگر کاربرد سموم در زمان مناسب از نظر شرایط آب و هوایی صورت نگیرد اثرات لازم را نخواهد داشت و سم پاشی باید تکرار شود.
به طور کلی حشرات کوچکتر خیلی راحتر توسط یک حشره کش کشته می شوند، بهترین زمان سم پاشی در سن های غلات به خصوص سن گندم وقتی است که پوره های جوان شروع به تفریح می کنند. باید توجه کرد که سن های بالغ زمستان گذران در صورت داشتن تراکم بالا باید قبل از جفتگیری کنترل شوند.