انواع هرس و پیرایش درختان
هرس و پیرایش درختان عبارت از دادن شکلی ویژه به نهال جوان و مناسب ساختن آن برای منظورهای معین می باشد. از جمله این منظورها می توان باز کردن میانه شاخساره برای ورود نور بیشتر تنظیم ارتفاع و پراکندگی افقی درخت، تقویت شاخه های اصلی و بالا بردن قدرت تحمل آن ها نسبت به فشار ناشی از وزن میوه و برف و یخ زمستانه، بالا بردن پایداری در برابر باد، دادن شکل ویژه به گیاه جهت حاشیه سازی، آلاچیق سازی و غیره را نام برد.
انواع هرس و پیرایش درختان
چهار گروه اصلی از انواع هرس و پیرایش درختان ، یعنی شکل های گرد یا آزاد، شکل های پهن داربستی ،شکل های ویژه و شکل های تزیینی .
شکل های گرد یا آزاد در هرس و پیرایش درختان
در این گروه، سه شکل اصلی هرمی (پیشاهنگ مرکزی)، شلجمی (پیشاهنگ متغیر) و جامی (مرکز باز ، بدون شاخه پیشاهنگ برای درختان و درختچه ها و همچنین، شکل پاچراغی برای گیاهانی مانند انگورو گیاهان مشابه آن وجود دارد.
شکل های گرد شامل شکل های درجه دومی مانند هرمی مطبق (در سروها، کاج ها و بعضی درختان میوه و گیاهان زینتی چوبی)، مجنون (در بید و برخی از انواع توت) و چتری که در آن شاخساره به تقریب کروی است. در نارون و بعضی انواع ورد و درختچه های زینتی دیگر نیز می باشد که بیشتر جنبه تزیینی دارند.
شکل های گرد را بر حسب ارتفاع پایین ترین شاخه شاخساره، از سطح زمین (طول تنه)، می توان به گروه های پابلند (طول تنه بیش از ۱۸۰ سانتیمتر)، نیمه پابلند (طول تنه ۸۰ تا ۱۸۰ سانتیمتر) و پاکوتاه (طول تنه کمتر از ۸۰ سانتیمتر) تقسیم کرد.
شکل هرمی
در این شکل که بیشتر برای درختان زینتی (مانند سپیدار، چنار و کاج) به کار می رود، به درخت اجازه داده می شود که به طور طبیعی در حالی که شاخه مرکزی آن از شاخه های فرعی بلندتر است. رشد نماید و هرس تنها محدود به حذف شاخه های فرعی اضافی و قطع شاخه های پایینی تنه تا ارتفاع دلخواه می باشد. بدین ترتیب، در این شکل همیشه ارتفاع شاخه مرکزی، شاخه پیشاهنگ درخت است.
گیاهانی که به این شکل پیرایش می شوند، چون طول شاخه های پایینی آن ها بیشتر از شاخه های فرعی بالاتر که جوانتر هستند می باشند، شکل یک هرم یا مخروط به خود می گیرند که به طور معمول دارای ارتفاع به نسبت زیاد و قطر شاخساره به نسبت کم می باشند و به این دلیل، کار کردن با آن ها دشوار است.
از همین رو، به طور معمول شکل هرمی را برای درختان میوه به کار نمی گیرند، هر چند که تجربه ثابت کرده که پیرایش نوع هرمی که شاخه های فرعی آن دارای زاویه مناسب باتنه (۳۵ تا۶۰ درجه) باشد و فاصله پایین ترین شاخه از سطح زمین دستکم به ۵۰ سانتیمتر برسد، حتی در مورد هلوو آلوی ژاپنی که خیلی مناسب این شکل نیستند، قویترین و پرمحصولترین درخت را ایجاد می کند.
شکل شلجمی
این شکل پیرایش بیشتر در میوه کاری و برای محدود کردن ارتفاع درختانی مانند گلابی، برخی از انواع سیب، زردآلو، آلو، بادام، گردو، خرمالو، پسته و غیره و گسترده نمودن شاخساره آن ها به ۲ می رود. در این روش، پس از این که نهال ترکه ای در زمین کشت شد. سر آن در فاصله ای حدود ۱۲۰ تا ۱۵۰ سانتیمتری زمین قطع می شود.
این نهال در سال بعد، تعدادی شاخه های فرعی تولید می کند. که در زمستان تولید شماری از آن ها را که از رشد چند جوانه بالایی حاصل شده و زاویه بسته و رشد عمودی دارند، حذف شده و از دیگر شاخه ها ۲ تا ۵ شاخه که با تنه زاویه نزدیک به عمودی داشته، در پیرامون تنه اصلی قرار دارند. با یکدیکر ۲۰ تا ۳۰ سانتیمتر فاصله عمودی داشته باشند، به عنوان شاخه های اصلی درخت آینده گزینش و بقیه از ته قطع می شوند.
شاخه های برگزیده را نیز، اگر طولشان از حدود ۳۰ سانتیمتر بیشتر است، باید با هرس سرزنی کوتاه کرد تا به نوبه خود منشعب شده و استخوان بندی درخت را تشکیل دهند. ولی اگر خیلی کوتاه باشند باید این عمل را در آینده انجام داد.
شکل جامی
این شکل از نظر شیوه پیرایش بسیار همانند شکل شلجمی است. با این تفاوت که در هنگام گزینش شاخه های اصلی، فاصله عمودی آن ها با یکدیگر کمتر و حدود ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتر در نظر گرفته می شود. چنین شاخه هایی، پس از این که رشد کردند و قطور شدند، فاصله های میانی را پر خواهند کرد. چنین به نظر خواهد آمد که همگی از انتهای تنه منشعب شده اند.
شکل جامی بیشتر برای هلو و آلوی ژاپنی و گهگاه برای برخی از رقم های سیب و بادام، به کار می رود. مزیت این شکل، باز بودن قسمت مرکزی شاخساره و نفوذ نور کافی به درون آن می باشد.
مهمترین عیب این شکل این است که محل اتصال شاخه های اصلی به تنه، به دلیل تراکم آن ها، به نسبت ضعیف است. همیشه این خطر وجود دارد که در اثر وزن میوه و فشار ناشی از برف و یخ زمستانه، تنه یک یا چند شکاف از وسط بردارد و درخت از بین برود.
عیب دیگر این شکل این است که حتی در درختانی مانند هلو که برای پیرایش به شکل های هرمی و شلجمی مناسب نیستند. پیرایش به شکل جامی به دلیل هرس زیادی که برای باز نگاهداشتن مرکز شاخساره لازم است، موجب کم شدن محصول می شود.
در جمع، پیرایش درختان را در ارتفاع های مختلف سرزنی، می توان در تصویر زیر مقایسه کرد.
شکل پاچراغی در هرس و پیرایش درختان
به طوری که پیش از این نیز گفته شد، کاربرد این روش در پیرایش تاک و بوته های مشابه مانند انواع ورد غیر رونده می باشد. برای پیرایش تاک به روش پاچراغی، در اول بهار، قلمه را که بهتر است به خاطر رشد سریعتر، پیش از این ریشه دار شده باشد. در محل اصلی کشت کرده و طوری از نزدیک سطح زمین قطع می شود که تنها یک جوانه روی آن باقی بماند. در طول بهار از رشد این جوانه، شاخه ای به وجود می آید که در ابتدا ترد و ظریف است. بنابراین باید توسط قیم محافظت شود.
این شاخه در آینده تنه اصلی بوته تاک را تشکیل خواهد داد و باید پس از این که طول آن به ارتفاع دلخواه برای تشکیل شاخساره (به طور معمول حدود ۷۵ سانتیمتر) رسید، سر آن را قطع کرد. در بهار سال دوم، باید تمام جوانه های موجود روی این شاخه، به جز ۲ تا ۴ جوانه قوی که در قسمت بالا باقی گذاشته می شوند، حذف گردند.
این جوانه ها در سال دوم تبدیل به شاخه هایی خواهند شد. که باید آن ها را در زمستان سال دوم کوتاه کرد به طوری که ۲ تا ۳ جوانه روی هر کدام باقی بماند. در سال دوم باید مرتب پاجوش ها و ترکهایی را که در اطراف و روی تنه ایجاد می شوند، حذف کرد.
در سال سوم، بوته دارای ۶ تا ۱۲ شاخه فرعی خواهد بود که ۶ عدد آن ها را بر حسب قوت یا ضعف گیاه، به گونه ای کوتاه می شوند که ۲ تا ۶ جوانه روی هر کدام باقی بماند. بقیه شاخه ها را باید به طور کامل حذف کرد. بدین ترتیب، پس از حدود ۴ سال، شاخساره گیاه تکمیل می شود.
شکلهای پهن داربستی
در شکل های پهن، درختان طوری پیرایش می شوند که دو بعد بیشتر نداشته باشند. یعنی به جای اشغال حجم معینی از فضا با سطح مقطع دایره ای، تنها یک سطح عمود بر زمین را اشغال کنند.
در این شکل ها، درختان به وسیله پیوند زدن روی پایه های کوتاه کننده، پاکوتاه می شوند. شاخه های آن ها توسط قیمهای ریسمانی (دربرگیرنده ۲ تا ۵ رشته مفتول که به طور افقی و موازی هم و به فاصله حدود ۵۰ سانتیمتر روی دیوار و یا داربست های ضخیم فلزی و یا چوبی نصب شده اند) نگاهداری میشوند
شکل های پهن مورد توجه
شکل های پهن به دلیل این که زود به بار می نشینند، میزان تولیدشان بالاست. انجام کارهای باغبانی بر آن ها نیز مکانیزه و ساده تر از شکل های دیگر می باشد، به طور روزافزون مورد توجه هستند. در ایران، چون به طور معمول برای پیرایش گیاهان به این شکل ها، باید از پایه های پاکوتاه کننده استفاده کرد تا نیاز به هرس کم گردد.
وانگهی برای هرس درختان پهن باید روش های ویژه ای را به کار برد و به شرایط ویژه ای نیز نیاز است. هنوز احداث باغ به این روش ها، به جز در مورد تاک چندان متداول نگشته است. شکل های پهن دربرگیرنده چهار نوع اصلی طنابی (ریسمانی)، چنگالی، دیوارهای ۴ و پنجهایه می باشند که هر کدام به نوبه خود چند نوع دارند.
شکل های پهن طنابی
در این روش، که یکی از پرمحصولترین شکل های پیرایش درختان است. گیاه تنها از یک ترکه به طول ۱۲۰ تا ۱۵۰ سانتیمتر (که این ترکه در سیب تنها حاوی شماری سیخک می باشد) تشکیل می شود.
در این روش، گیاهان که روی پایه های بسیار کوتاه کننده پیوند شده اند. به طور متراکم (یعنی به فاصله ۳۰ تا ۶۰ سانتیمتر روی ردیف و حدود ۱۰۰ سانتیمتر بین دو ردیف) کشت می شوند. با هرس پیوسته زمستانه و تابستانه، همیشه به شکل و اندازه اولیه نگهداشته می شوند. شکل های یک شاخه ای دربرگیرنده انواع مختلفی مانند عمودی، مایل، ضربدری و غیره می باشد.
شکل های پهن چنگالی
در این شکل ها، فاصله کشت بیش از شکل های تک شاخه است و به ۱۵۰ تا ۲۰۰ سانتیمتر روی ردیف و بین دو ردیف می رسد. در این روش، پس از این که نهال پیوندی در پای داربست کشت شد. سر آن در ارتفاع پایینترین مفتول داربست طوری قطع می شود. به طوری که در جوانه انتهایی باقیمانده، یکی در سمت راست و دیگری در سمت چپ، واقع شود.
شاخه های حاصل از رشد این جوانه ها، به تدریج که رشد می کنند. با بستن به مفتول های داربست به صورت افقی در می آیند. پس از این که طولشان به اندازه مورد نظر رسید، سر آن ها طوری قطع می شوند که آخرین جوانه باقیمانده رو به بالا باشد. پس از رشد تبدیل به یک شاخه عمودی بشود و بدین ترتیب یک چنگال دو شاخه تولید گردد.
همین شکل را می توان با خم کردن سر شاخه های افقی (به جای قطع کردن آن ها نیز به دست آورد. در این روش باید دقت شود که شاخه های اضافی و فرعی روی بازوهای افقی و نیز قسمتهای عمودی درخت، مرتب پیراسته شوند و به آن ها اجازه رشد داده نشود.
این شکل بویژه در گلابی، برای ایجاد پوشش روی دیوار مورد استفاده قرار می گیرد. دارای انواع مختلف شامل ۲، ۳، ۴ و ۵ شاخه ساده و مطبق است. که می توان آن ها را با گزینش شمار بیشتری جوانه و شاخه فرعی، پس از هرس ابتدایی، ایجاد کرد.
شکلهای پهن دیواره ای
این شکل، در بین انواع پهن، از همه متداولتر و در درجه اول برای تاک و در درجه دوم برای سیب مورد استفاده قرار می گیرد. شیوه پیرایش گیاه در این روش، بسیار شبیه به روش چنگالی است. با این تفاوت که انتهای بازوها به طرف بالا برنمی گردد و میوه روی سیخکهای موجود بر بازو به وجود می آید.
شکل های پهن افقی می توانند دارای ۲، ۴ و یا ۶ بازو باشند که در ۱، ۲ ویا ۳ طبق قرار گرفته اند. در تاک، میزان محصول بوته هایی که به این شکل پیراسته شده باشند، بیشتر از آن است که به شکل پاچراغی پیراسته شده اند. ولی در شکل داربستی خطر آسیب رسیدن به محصول در حمله پرندگان به ویژه گنجشک، بیشتر است.
شکلهای پهن پنجه ای
این شکل نیز در ابتدا، بسیار شبیه شکل های چنگالی و افقی می باشد. تفاوت عمده آنها در اینست که بازوها توسط دو قیم چوبی نگهداری می شوند که با خط افق زاویه ای ۳۰ تا ۶۰ درجه می سازند. هر کدام می توانند به نوبه خود منشعب شوند.
شکل های پنجه ای، بویژه در هلو و سیب کاربرد دارند و از سودمندی آنها یکی نبود نیاز به پیوند روی پایه های کوتاه کننده و دیگری، افزایش میزان محصول آن ها نسبت به شکل های داربستی و گرد است.
شکل های ویژه هرس و پیرایش درختان
در میوه کاری، افزون بر شکل های گرد و داربستی، برای پیرایش درختان، شکل های ویژه دیگری نیز ابداع گشته که نظر به اهمیتی که از نظر تولید محصول زیاد دارند. دو نوع از آن ها به طور مختصر این جا مورد بحث قرار خواهند گرفت.
سایر مطالب :
آشنایی با انواع ابزار هرس درختان
شکل بوته ترکه ای
در این شکل، سر نهال ترکهای پس از کشت، در فاصله ۸۰ تا ۱۰۰ سانتیمتری سطح زمین قطع می گردد. بر خلاف شکل های گرد، در این روش، پس از این که در زمستان سال اول شاخه های جانبی گزینش شدند، سرشان قطع نمی گردد. بلکه آن ها به کمک ریسمان به طرف زمین خم شوند، تا به حالت نزدیک به افقی در آیند و تنها شاخه پیشاهنگ مرکزی به حال خود رها گذاشته می شود. در این روش، باید تمام شاخه های جانبی را که ارتفاع آن ها از سطح زمین کمتر از ۴۰ سانتیمتر است، حذف شود.
از سال دوم به بعد، با هرس مداوم از بلند شدن درخت و ضخیم شدن شاخه ها جلوگیری به عمل می آید. همچنین کوشش می شود تنها شاخه های جانبی و به نسبت نازک و افقی بر درخت باقی بماند و هرگاه شاخه ای بیش از حد ضخیم شد باید آن را تا حد یک جوانه جانبی مناسب قطع و شاخه حاصله از رشد این جوانه را جانشین شاخه اولی نمود
در این روش، نیازی به استفاده از داربست نیست و تنها باید در چند سال اول، تنه را توسط قیم نگاهداری کرد. با بهره گیری از این روش و با کاشت ۱۸۵۰ درخت سیب در هکتار، در سال هفتم پس از کاشت، تا ۸۵ تن در هکتار محصول برداشت به دست آمده است.
شکل داربستی جناغی
این روش از نظر شیوه پیرایش تک تک درختان، در حقیقت نوعی شکل پنجه ای دوشاخه است. تفاوت اصلی این شکل با شکل های پنجهای این است که در این روش، درختان در روی ردیف هایی به فاصله ۷۵ سانتیمتر، یعنی بسیار نزدیکتر از روش پنجه ای، کشت می شوند. صفحه ای که از سطح دو شاخه هر درخت تشکیل می شود، به جای این که در امتداد جهت ردیف باشد بر صفحه داربست عمود است. به طوری که وقتی از انتهای ردیف به درختان آن نگاه شود، درختان به حالت جناغ دیده می شوند.
این روش، یکی از بهترین روش های پیرایش درختان میوه مانند هلو به شمار می رود. زیرا هرس و برداشت آن به طور کامل مکانیکی انجام می شود و بنا براین ارزان تمام میشود. دیگر اینکه مقدار محصول را بالا می برد. چنان که در استرالیا توانسته اند با تراکم حدود ۳۵۰۰ درخت در هکتار، در سال چهارم پس از کشت، با این روش، تا ۱۱۰ تن در هکتار هلو برداشت کنند.
شکل های تزیینی
شکل های تزیینی همان طور که از نامشان پیداست، بیشتر برای زیبایی ظاهری و تزیین باغ و باغچه به کار می روند. در این شکل ها محدودیتی وجود ندارد و هر فرد بر حسب سلیقه و مهارتی که در هرس دارد. می تواند گیاهان مناسب برای این کار را به شکل دلخواه در آورد. برای این منظور، سه نوع پیرایش بیشتر مرسوم است:
الف-آلاچیق سازی:
که در آن با استفاده از مواد اولیه ای (مانند آهن نبشی و سپری و مفتول فلزی و یا چوب و غیره)، اسکلت بندی آلاچیق بناشده. در پای آن گیاهان رونده ای مانند انواع مناسب تاک، ورد، پیچ برفی، پیچ امین الدوله، آبشار طلایی و غیره کشت می شوند. شاخه ها همراه با رشد، با بست های سیمی یا نخی به آلاچیق متصل می شوند و به تدریج روی آن را می پوشانند.
ب- پرچین سازی:
در پرچین سازی سعی بر این است که با کشت گیاهانی مانند شمشاد و برگ نو و هرس و پیرایش آن ها به شیوه درست، دیواره هایی با قطر و ارتفاع دلخواه ایجاد کرد. بدینوسیله دو یا چند محوطه را از هم جدا ساخت. ارتفاع دیواره بر حسب نوع گیاه کشت شده از ۱۰ تا ۲۰ سانتیمتر در مورد شمشاد نعناعی و در مورد برگ نو تا چند متر متغیر است.
در هر حال بدینوسیله باید ضخامت دیوار با ارتفاع آن متناسب باشد. برای احداث دیواره با این گیاهان مورد نظر نواری متراکم در پیرامون محل مورد نظر کاشت. با هرس شدید سرزنی، آن ها را وادار به تولید شاخساره متراکم کرد. وقتی ارتفاع گیاهان به حد دلخواه رسید، باید آن ها را با هرس پیوسته تابستان و زمستانه از نظر شکل و اندازه ثابت نگاه داشت.
پ – شکل سازی :
با کمی صبر و حوصله و به کار بردن سلیقه و مهارت می توان در برخی از گیاهان مانند برگ نو، سرو، نوش (سرو خمره ای) و… با گزینش دقیق شاخه ھا، با هرس، شکل ها و حجم های مختلفی به وجود آورد و به عبارت دیگر، تندیس سازی کرد.
در این مورد، لازمه ی به یادآوری است که در بسیاری از موارد، هرس به تنهایی نمی تواند شکل مورد نظر را به دست دهد. بایستی از پیش، اسکلت بندی شکل مورد نظر را با مفتول فلزی، ساخته و برخی از شاخه های گیاه، محکم به آن بسته شود. تا به مرور در اثر چوبی شدن، حالت دلخواه را به خود بگیرند.
از شکل هایی که بدین ترتیب می توان ساخت، تندیس انواع پرندگان و جانوران، انواع طاق نما، حجم های مطبق و نیز حجم های هندسی مانند کره، مخروط و مکعب می باشد.
