چگونگی تکثیر درخت پسته

تکثیر درخت پسته یکی از مهمترین بخش های تولید این محصول است. در زمینه ازدیاد درخت پسته مسایل متنوعی وجود دارد. بذرکاری و اجرای پیوند روی نهال بذری شیوه ای قدیمی است  ولی هنوز هم در اکثر مناطق پسته کاری جهان مرسوم است.

تکثیر درخت پسته در ایران و سایر نقاط جهان با روش های زیر انجام می گردد.

1. ازدیاد جنسی یا بذرکاری
2. ازدیاد غیر جنسی (پیوند زدن ، قلمه زدن ، خوابانیدن ، کشت بافت)

تکثیر درخت پسته از طریق ازدیاد جنسی یا بذرکاری

معمول ترین روش ازدیاد درختان پسته بذرکاری است. در این روش بذر تهیه شده در موقع مناسب در زمین اصلی ، خزانه یا گلدان کشت می گردد و بعد از انتقال به زمین اصلی یا قبل از آن پیوند زده می شود.

کاشت بذر در زمین اصلی

اگر محل باغ در زمین های زراعتی مناسب باشد تنها عملیات تسطیح و بذرکاری صورت می گیرد. اما در صورتی که محل مورد نظر در اراضی بکر باشد، ابتدا باید با دستگاههای زیر شکن (گاو آهن ساب سویلر) لایه های پائین را تا عمق حداقل یک متر نرم و قابل نفوذ به آب کرده و مقداری کود دامی پوسیده با شخم عمیق به خاک اضافه نمود.

بسته به شرایط منطقه معمولا بذرکاری از اوائل دیماه تا اوایل فروردین ماه انجام می شود. بهتر است بذرهای انتخابی دارای پوست رویی (اگزوکارپ) نیز باشند. همچنین از بذرهایی که پوست رویی آنها در زمان برداشت جدا شده است می توان استفاده نمود. مشروط بر اینکه این عمل بوسیله ماشین پوست کنی انجام نیافته باشد، زیرا ممکن است حرکات مکانیکی ماشین به جنین دانه صدمه وارد نماید.

 خزانه کاری ( کاشت بذر در خزانه و گلدان)

اصولا کاشت بذر پسته در خزانه ، به علت طبیعت ریشه این درخت جز با مراقبت های ویژه که اغلب پر زحمت و مستلزم هزینه اضافی می باشد امکان پذیر نیست. زیرا در کشور ما هنگام انتقال نهال از خزانه به محل اصلی همیشه تعدادی از این نهالها خشک می شوند و بنابراین لازم است مجددا در سال بعد واکاری انجام گیرد و به همین دلیل این روش در کشور ما کمتر کاربرد دارد و بیشتر از روش کشت مستقیم بذر در محل اصلی استفاده شده است. 

خصوصیات بذر پسته برای کاشت و تهیه نهال

1. بذر پسته باید کاملا سالم و بدون کپک زدگی باشد.
2. بذرها از پسته های همان سال انتخاب شود ، زیرا بعلت بالا بودن درصد چوبی مغز ، قوه نامیه پسته پس از سه سال بشدت کاهش می یابد.
3. بذر پسته باید خندان و یکنواخت باشد و این امر کمک زیادی به یکنواختی پایه های بدست آمده می نماید.
4. مغز پسته به پوست سخت چسبیده باشد بدین صورت که مغز لق نباشد.
5. از بذرهایی که مصنوعأ خندان شده اند یا شکستگی دارند استفاده نشود.
6. بذرها باید درشت و مغز کاملا رسیده باشد، این گونه بذرها مواد ذخیره بیشتری دارند و رشد نهال بهتر خواهد بود.
7. ضد عفونی بذر هنگام کاشت لازم است.

مشهورترین پایه های درختان پسته

یکی از عوامل مهم در ازدیاد درختان پسته انتخاب پایه مناسب و مقاوم است. در حال حاضر پایه اکثر باغهای پسته ایران از نوع پسته اهلی ورا می باشد. در اغلب کشورهایی که پسته جزو محصولات صادراتی آنهاست تحقیقات وسیعی روی پایه های مختلف صورت گرفته و بهترین پایه ها را برای آن کشورها معرفی نموده اند.

پایه پسته اهلی

پسته اهلی در ایران و بعضی از کشورهای دیگر مانند سوریه به عنوان پایه اکثر باغ های پسته به کار می رود. جوانه زنی و رشد اولیه آن قابل توجه است و برای کشت در خزانه و کشت مستقیم در باغ ، بخصوص در اراضی شور مناسب است، ولی عیب های آن کم نیست. این پایه در مقابل نماتدهای عامل مولد غده ریشه ، بیماری گموز ، قارچ عامل پژمردگی بسیار حساس است و همین طور در صورت عدم هرس فرم ، تنه نامناسب ایجاد می کند. در ایران از انواع پسته بادامی ، سرخس ، بنه باغی ، رقم قزوینی و دیگر رقم های این گونه برای تولید پایه استفاده می شود.

پایه بنه

بنه گونه ای است که به صورت جنگل های وحشی یا توام با بلوط و بادام در بعضی از مناطق کوهستانی و مرتفع کشور وجود دارد. بنه دارای رشد اولیه کم ولی نسبت به دیگر گونه های آزمایش شده در ایران به نماتد مقاومتر است. بذرهای این گونه دارای قوه نامیه متفاوت است. در ایران بنه زودتر از دیگر گونه ها از خواب زمستانه بیدار می شود. این پایه نیز نسبت به قارچهای خاکزی حساس است. بررسی های نگارنده حاکی از آن است که این پایه نسبت به پایه های ورا در مقابل شوری خاک مقاومت کمتری دارد.

پایه کسور یا خینجوک

کسور یکی از گونه های وحشی است که بذرهای آن در شرایط طبیعی به سختی سبز می شود ولی در صورت جوانه زدن رشد اولیه بهتری نسبت به بنه دارد. این گونه نیز به بیماریهای شایع پسته بخصوص نماتد مولد غده حساس است.

پایه آتلانتیکا

آتلانتیکا گونه وحشی مناطق مدیترانه و فلسطین است. رشد اولیه آن پس از جوانه زدن کم ولی در شرایط گلخانه ای پس از دو تا شش ماه، آماده برای پیوند زنی و انتقال به باغ اصلی می باشد. پایه آتلانتیکا به بیماری پژمردگی ورتیسیلیومی و هوای سرد حساس است و برای مناطق سرد توصیه نمی گردد. اجرای پیوند گونه ورا روی این پایه کاملا سازگار است.

پایه پسته تربنتوس

این گونه به نماتد پسته ، گموز و شوری خاک مقاوم است ولی به قارچ ورتیسیلیوم حساس است. این درخت نیز در آمریکا و استرالیا به همراه آتلانتیکا تا سال های اخیر مورد استفاده قرار می گرفت ولی به بیماری پژمردگی ورتیسیلیومی حساس است. در استرالیا با پدید آوردن هیبریدی از این گونه و گونه پسته چینی یا چایننسیس پایه ای مقاوم به ورتیسیلیوم به دست آورده اند.

پایه اینتگریما

پسته اینتگریما گونه ای است که ظاهرا موطن اصلی آن چین و هندوستان است. رشد اولیه خوب و به قارچ ورتیسیلیوم مقاوم است. بذرهای این گیاه مانند آتلانتیکا ریز است.

علاوه بر پایه های ذکر شده گونه هایی مانند لنتیسکوس، کابولیکا و الئوزا نیز وجود دارند که بیشتر ارزش دارویی و صمغی دارند.

تکثیر درخت پسته یا ازدیاد پسته به روش غیر جنسی

مهم ترین روش ازدیاد غیرجنسی درختان پسته پیوند زدن است. پسته درختی دو پایه است و چون قبلا در موقع کاشت نمی توان درخت ماده را از درخت نر تشخیص داد. بنابراین پیوند زدن پایه های بذری حتما لازم است.

همچنین کشت بذر پسته به دلیل خاصیت هتروزیگوتی گوناگونی شدید بذرها ، به هیچ وجه نمی تواند خصوصیات مورد نظر و مطلوب مادر را به طور کامل حفظ و منتقل نماید و باید پیوندک مناسب و مورد نظر را روی پایه پیوند نمود. در نقاط مختلف دنیا انواع گوناگونی از پیوند درختان پسته کاربرد دارد. در ایران پیوند لوله ای رایج ترین نوع پیوند است.

پیوندهای جوانه

پیوند لوله ای

در این روش که رایج ترین نوع پیوند در ایران است، پس از آن که نهال دو یا سه ساله گردید و تنه نسبتا مناسبی پیدا کرد. در اواخر زمستان تنه اصلی نهال بذری از ارتفاع ۴۰-۶۰ سانتیمتری قطع می گردد. بدین ترتیب نهال دارای چند شاخه جدید از محل جوانه های زیر قسمت بریده شده می گردد، که باید چند شاخه قوی از این شاخه ها ، در جهت های مختلف نهال نگه داری شود و بقیه حذف گردد. در اوایل خردادماه (همزمان با جو درو منطقه روی این چند شاخه پیوند لوله ای زده می شود.

پیوند شکمی

پیوند شکمی رایج ترین روش مورد استفاده در باغ های پسته آمریکاست. بسته به زمان کاشت و اندازه نهال ممکن است عمل پیوند در همان سال اول کاشت یا بعدأ انجام گیرد. این نوع پیوند در ارتفاع یکسان انجام می شود تا استفاده از دستگاه شیکر (لرزاننده) به سهولت انجام گیرد. این نوع پیوند در ماههای اردیبهشت و مرداد بهترین نتیجه را دارد. در مواردی که گیاه شیره دار است از روش تی معکوس استفاده می شود.

پیوند قاچی یا پیوند قاشی

در این نوع پیوند که بیشتر در استرالیا متداول است ، نهال ها پس از انتقال به محل اصلی پیوند میخورند. جوانه پیوندک از شاخه های تازه سال جاری انتخاب می شود و در فاصله ۳۰ تا ۵۰ سانتی متری بالای سطح خاک رو به باد پیوند زده می شود و بوسیله نوارهای پی.وی.سی (P.V.C) محکم گردیده و بعد از ۱۰ سانتی متری بالای محل پیوند، ساقه اصلی نهال قطع میگردد.

زمان این نوع پیوند در استرالیا اوایل پاییز است و قطر مناسب برای پیوند به اندازه قطر یک مداد می باشد. براساس گزارش های تحقیقاتی این نوع پیوند سبب تولید تنه ای مناسب و متعادل شده و موفقیت آن بالای ۹۰ درصد است.

پیوندهای شاخه

پیوند زبانه ای

این نوع پیوند در استرالیا برای تحقیقات کاربرد وسیعی دارد. مزیت این روش نسبت به سایر روش های پیوند این است که می توان به همراه جوانه های رویشی ، جوانه های گل را نیز به پایه انتقال داد. بدین ترتیب پیوندک از یک شاخه ۲ تا ۱۵ سانتی متری ، همراه دو تا چهار جوانه رویشی و زایشی تشکیل می گردد، که به طور زبانه ای روی پایه جوش می خورد و در عرض یک تا دو هفته ، جوانه های پیوندک شروع به رشد می نمایند.

در این نوع پیوند محل زخم را با نوار پلاستیکی بهم متصل می نمایند و سپس این قسمت را با پاکت هایی پلاستیکی و کاغذی برای جلوگیری از تبخیر محل پیوند می پوشانند.

پیوند اسکنه ای

این نوع پیوند نیز در درختان پسته مرسوم است و در بعضی از نقاط آمریکا و استرالیا اجرا می گردد. در بعضی از نقاط ایران نیز این پیوند برای جوان شدن درختان پیر استفاده میشود.

سایر مطالب:

چگونگی کاشت نهال پسته

آشنایی با نهال پسته هیبریدی UCB-1

پیوند تاجی

این نوع پیوند از کشور آمریکا و مکزیک با موفقیت بالای ۸۰ درصد گزارش شده است. برای این نوع پیوند، پیوندک باید قبلا تهیه و ذخیره شود و سپس در اوایل بهار روی پایه ها پیوند بخورد. این نوع پیوند روی پایه پسته هایی که قطر زیادی دارند انجام می گیرد و در صورت هرس به موقع پایه ، پیوندک از رشد خوبی برخوردار می شود.

پیوند جانبی

این نوع پیوند نیز از کشور مکزیک گزارش شده است و پیوند جانبی رقم کرمان، روی پایه پسته آتلانتیکا با نتیجه ۱۰۰ درصد موفقیت گزارش شده است.

قلمه زدن

یکی از روش های ازدیاد غیر جنسی گیاهان استفاده از قلمه است. گیاهانی که به وسیله بذر زیاد می شوند، در صورتی که قلمه آنها نیز قابل کشت باشد و از آنها برای ازدیاد استفاده شود ، طول دوره لازم تا رسیدن به دوران باردهی کمتر می شود و در این صورت جدا از حفظ ترکیب ژنتیکی مورد نظر این روش مزایای ویژه خود را دارد.

خوابانیدن

اگرچه از نظر گیاه شناسی درخت پسته را می توان بوسیله خوابانیدن ازدیاد نمود، ولی از نظر اصول باغبانی این روش علمی و قابل توصیه نیست. ساقه های درختان پسته به سختی ریشه نابجا تولید می نمایند و علاوه بر آن در صورتی که شاخه ای از درخت را بتوان ریشه دار نمود، پس از جدا نمودن این شاخه از گیاه مادری ، قادر به ادامه حیات نخواهد بود. این عدم موفقیت در زمینه ازدیاد با روش خوابانیدن ، می تواند از حساسیت ریشه های درختان پسته به جابجایی و هم از ضعف شدید ریشه های نابجای تولید شده باشد.

کشت بافت

یکی از جدیدترین روش های ازدیاد گیاهان کشت بافت و سلول گیاهی است که در این روش از طریق کشت بافت ساقه ، برگ ، جنین ، بساک ، تخمدان ، ساقه و… می توان تعداد زیادی گیاه تولید نمود. مزایای این روش به شرح زیر است:

1. تولید گیاه عاری از ویروس
2. کوتاه نمودن زمان مورد نیاز برای تولید گونه های جدید
3. تولید سریع تعداد زیادی گیاه با ژنوتیپ یکسان
4. ازدیاد سریع گیاهانی که تولید مثل جنسی در آنها مشکل و طولانی است

کشت بافت جدیدترین تکنیک برای ازدیاد و دسترسی به درختان پسته با صفات پر محصول و واریته های مقاوم به امراض ، شوری ، خشکی و انتقال صفات مناسب از یک رقم به رقم دیگر، با بهره گیری از علم مهندسی ژنتیک است.